Το μυστήριο της Ηλέκτρας και του Ορέστη

[dtango]

Η ιστορία της Ιφιγένειας είναι γνωστή. Θυσιάστηκε από τον πατέρα της, Αγαμέμνονα, για να μπορέσει ο στόλος των Αχαιών να φύγει για την Τροία. Στην συνέχεια της ιστορίας η Κλυταιμήστρα, η μητέρα της Ιφιγένειας του Ορέστη και της Ηλέκτρας, εκδικείται τον θάνατο της κόρης της σκοτώνοντας τον Αγαμέμνονα όταν εκείνος επιστρέφει από την Τροία.

Τόσο ο Ορέστης, ο οποίος απουσιάζει στη Φώκαια, όσο και η Ηλέκτρα, η οποία κατοικεί ακόμα στο παλάτι έχοντας όμως μοίρα δούλας, επιθυμούν να εκδικηθούν τον θάνατο τους πατέρα τους (αδικαιολόγητη επιθυμία, αλλά αυτό δεν είναι του παρόντος) σκοτώνοντας την μητέρα τους και τον εραστή της Αίγισθο.

Ο Ορέστης επιστρέφει στο Άργος μαζί με τον ξάδελφο και φίλο του, Πυλάδη, και πηγαίνει στον τάφο του δολοφονημένου πατέρα του όπου αφήνει μια μπούκλα από τα μαλλιά του. Μετά απ’ αυτόν πάει στον τάφο η αδελφή του, Ηλέκτρα, η οποία δεν γνωρίζει την επιστροφή του αλλά την λαχταρά. Βλέπει την κομμένη μπούκλα πάνω στον τάφο, διαπιστώνει ότι προέρχεται από μαλλιά όμοια με τα δικά της(!) και συμπεραίνει ότι ο Ορέστης επέστρεψε. Στην συνέχεια όμως βλέπει γύρω από τον τάφο τα χνάρια από τις πατημασιές και λέει:

Μα δες, σημάδι δεύτερο, τ’ αχνάρια
ποδιών που δείχνουν όμοια στα δικά μου.
Διπλές πατημασιές είναι στο χώμα,
εκείνου και μαζί κάποιου συντρόφου.
Των ποδαριών οι γύροι αν μετρηθούνε
κι οι φτέρνες, θα ταιριάζουν στα δικά μου.
(Αισχύλος, Χοηφόροι, στίχοι 207-210)

Τα χνάρια των ποδιών αναφέρονται και πάλι στο στίχο 227 όταν τα δυο αδέλφια συναντώνται. Μπορούμε επομένως με κάθε βεβαιότητα να θεωρούμε ότι η παράδοση δίδασκε πως κατά τον τρόπο αυτό η Ηλέκτρα αντιλήφθηκε την επιστροφή του αδερφού της. Πρόκειται για μια λεπτομέρεια της αφήγησης γνωστή σε όλους και ως εκ τούτου κανένας δεν την αντιμετωπίζει ως περίεργη ή ανόητη. Με την διαπίστωση αυτή συμφωνούν και οι σχολιαστές του Αισχύλου:

Αν κι η πρόταση αυτή επιφανειακά ακούγεται γελοία, ωστόσο έχει διαπιστωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις το σχήμα του ποδιού είναι στοιχείο αναγνώρισης μιας οικογένειας, τόσο καθοριστικό όσο το πρόσωπο. Πιθανόν ο Αισχύλος εδώ ακολουθεί συγκεκριμένη παράδοση ως προς τα τεκμήρια αναγνώρισης. (Οι Έλληνες, εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, τόμος 14, σ.121)

Βεβαίως δεν πρόκειται για το σχήμα αλλά για το μέγεθος του ποδιού.
Η Ηλέκτρα αναφέρει μέτρημα (μετρούμενοι, στο αρχαίο κείμενο) Οι σχολιαστές δεν λαμβάνουν υπόψη τους την αφάνταστα μεγάλη ηλικία του μύθου.
Με τον μύθο όμως αυτόν καταπιάστηκαν και οι τρεις μεγάλοι αρχαίοι τραγικοί. Ο Σοφοκλής (γεννήθηκε το 497 π.Χ.), ωστόσο, ο οποίος βρίσκεται χρονικά μεταξύ του Αισχύλου (525 π.Χ.) και του Ευριπίδη (480 π.Χ.) αναφέρει, στην τραγωδία του ‘Ηλέκτρα,’ ως σημείο αναγνώρισης το δαχτυλίδι του Αγαμέμνονα

ΗΛΕΚΤΡΑ: Εσύ είσαι κείνος;
ΟΡΕΣΤΗΣ: Κοίτα το δαχτυλίδι του πατέρα μου
και πίστεψε πως καθαρά μιλάω.
ΗΛΕΚΤΡΑ: Ευλογημένη μέρα. (Σοφοκλής, ‘Ηλέκτρα,’ στίχοι:1223-5)

Ο Ευριπίδης όμως παρά τους νεωτερισμούς του, τιμά την παράδοση επαναφέροντας τα περί ιχνών των ποδιών και ιδιομορφίας της κόμης.

ΓΕΡΟΝΤΑΣ: Πήγαινε τότε, κόρη μου, και κοίτα
τα χνάρια του αν στο πόδι σου ταιριάζουν.
ΗΛΕΚΤΡΑ: Πως είναι δυνατό ν’ αφήσουν χνάρια
πατημασιές σε βραχοτόπι; Ωστόσο
κι αν γίνει αυτό, και πάλι ίσα δεν είναι
τα πόδια δυο αδερφιών, γυναίκας κι άντρα•
του άντρα θα ‘ναι πάντα πιο μεγάλα. (Ευριπίδης, ‘Ηλέκτρα,’ στίχοι 532-7)

Η αναγνώριση γίνεται τελικά από τον Γέροντα μέσω μιας παλιάς ουλής στο φρύδι του Ορέστη. (στίχος 573). Πιθανόν η ιδέα του Σοφοκλή με το δαχτυλίδι να βρήκε αντίδραση από ένα κοινό που είχε διδαχτεί από την παράδοση ότι ο ορεσίβιος Ορέστης είχε διαφορετική σωματική διάπλαση από τους ανθρώπους του παλατιού.
Οι παραπάνω στίχοι του Ευριπίδη αποδεικνύουν ότι λόγος γίνεται για το μέγεθος και όχι για το σχήμα του ποδιού. Επίσης αναφέρονται και οι μπούκλες των μαλλιών, όπου και πάλι η Ηλέκτρα παρουσιάζεται να εκφράζει την λογική μιας σύγχρονης κοπέλας που δεν δέχεται την ομοιότητα μεταξύ μιας μπούκλας ενός παλικαριού που το ανάθρεψε η παλαίστρα με αυτήν μιας παρθένας συνηθισμένης να χτενίζεται απαλά.
Η μπούκλα όμως από τα μαλλιά του Ορέστη ξεχωρίζει επειδή δεν είναι όμοια με τις μπούκλες των μαλλιών των κατοίκων του Άργους.
Το συμπέρασμα στο οποίο αναγκαστικά καταλήγει κανείς είναι ότι ο Ορέστης και η Ηλέκτρα ανήκουν σε διαφορετική φυλή απ΄ότι ο πατέρας τους και οι υπήκοοί του, κάτοικοι του Άργους.

Ας εξετάσουμε όμως την ταυτότητα των δυο αδελφών, της Ηλέκτρας και του Ορέστη, αρχίζοντας από την περίπτωση του Ορέστη διότι είναι πιο απλή. ‘Ορέστης’ σημαίνει ορεσίβιος –ο άνθρωπος των ορέων– επομένως ο Ορέστης απουσίαζε επειδή ζούσε στα βουνά. Η Ηλέκτρα θεωρείται ότι είναι βασιλοπούλα αλλά ο Αισχύλος την παρουσιάζει σαν σκλάβα. Όταν βρισκόταν πάνω από τον τάφο του πατέρα της του απευθύνει τα παρακάτω λόγια:

Γιατί γυρνάμε τώρα δώθε κείθε
σα σκλάβοι πουλημένοι από την ίδια
τη μάνα μας, που αντί για σένα πήρε
τον Αίγισθο άντρα, το συνένοχό της
στο φόνο σου. Σα δούλα εγώ, κι ο Ορέστης
μακριά από τ’ αγαθά του εξορισμένος.(Χοηφόροι, στίχοι 132-138)

και αργότερα στον διάλογο με τον Χορό και τον Ορέστη:

Λες του πατέρα μας την μαύρη τύχη•
κι εγώ στεκόμουν καταφρονεμένη
στην άκρη, δίχως να με λογαριάζουν.
Σαν το κακό σκυλί κλεισμένη απ’ έξω,
με πιότερο εύκολο το δάκρυ από το γέλιο.(στίχοι 444-448)

Στον Ευριπίδη η Ηλέκτρα δεν βρίσκεται στο παλάτι αλλά ζει άθλια σε ένα φτωχικό αγροτόσπιτο μαζί με έναν γεωργό με τον οποίο έχει κάνει λευκό γάμο.

Ο Αίγισθος και η Κλυταιμήστρα φονεύονται τελικά και ο βουνίσιος μαζί με την εξαθλιωμένη αδερφή του είναι πλέον οι κύριοι του Άργους.

Ποια ήταν η φυλή της Ηλέκτρας και του Ορέστη;

[dtango]

Είναι φανερό ότι στην αρχική του μορφή ο μύθος διηγούταν την ιστορία μιας φυλής της οποίας ένα μέρος ζούσε σκλαβωμένο και ένα άλλο, το υπόλοιπο, πάνω στα βουνά.

Στα βουνά κατέφευγαν πάντα οι κατατρεγμένοι. Στην παράδοση οι τελευταίοι που κατέφυγαν στα βουνά ήταν οι θεοί. Πριν από αυτούς αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα βουνά οι Γίγαντες.

Ας αρχίσουμε όμως με έναν άνθρωπο βουνίσιο που, σαν τον Ορέστη, ήταν διαφορετικούς από τους κατοίκους της πόλης όπου τελικά έζησε.
Πρόκειται για τον Ενκιντού, τον αγριάνθρωπο για τον οποίο το έπος τους Γκίλγκαμες μας πληροφορεί ότι ο έρωτας μιας γυναίκας τον μεταμόρφωσε σε ισόθεο.
Η περιγραφή του είναι η εξής:

Γεμάτο από τρίχωμα είναι όλο του το σώμα,
Προικισμένος με μαλλιά σαν γυναίκας,
Οι μπούκλες του φυτρώνουν σαν της Nisaba(θεά των σιτηρών)
Μήτε άνθρωπο μήτε και χώρα ξέρει,
Ντυμένος είναι σαν τον Sumuqan.(θεός των γελαδιών)
Μαζί με τα ζαρκάδια βόσκει στο γρασίδι.
Με τ' άγρια ζώα σπρώχνεται εκεί που το νερό μαζεύεται,
Μαζί με τα κοπαδιαστά ζώα χαίρεται η καρδιά του το νερό.
(Λοιπόν) ένας κυνηγός, ένας παγιδευτής,
Μπροστά του βρέθηκε στο μέρος που έπινε νερό.
[Μια] μέρα , μια δεύτερη και μια τρίτη,
Βρέθηκε μπροστά του εκεί που έπινε νερό.
Όταν τον είδε ο κυνηγός, το πρόσωπό του πάγωσε.

Ο κυνηγός είπε στον πατέρα του:

Πατέρα μου, είναι [ένας] άνθρωπος που[έχει έρθει από τα βουνά],
Ο [πιο] τρανός είναι [στη χώρα] και έχει δύναμη.

Ο Όμηρος γράφει για τους κύκλωπες:

…αλλά αυτοί βέβαια κατοικούν στις κορυφές ψηλών βουνών μέσα σε λαξευτές σπηλιές, εξουσιάζει δε ο καθένας τα παιδιά και τις συζύγους του, και ούτε φροντίζουν ο ένας για τον άλλον. (ι,113)

Σε ένα απόσπασμα από τα ‘Αργοναυτικά’, των διασωθέντων ορφικών κειμένων, διαβάζουμε:

Αλλά όταν βούλιαζε στο ρεύμα του Ωκεανού ο Τιτάνας (ο Ήλιος), και η Σελήνη, που καταυγάζει στη σκοτεινιά, έφερε τη νύχτα, που είχε χιτώνα της τα άστρα, τότε ήλθαν κάποιοι πολεμικοί άνδρες, οι οποίοι ζούσαν στα βουνά προς τον βορρά και έμοιαζαν με θηρία, παρόμοιοι με τους στιβαρούς Τιτάνες και τους Γίγαντες διότι στον καθένα τους έξι χέρια φύτρωναν από τους ώμους.

Οι Γίγαντες της Ιαπωνικής παράδοσης δεν διαφέρουν από τους Γίγαντες των άλλων λαϊκών παραδόσεων αλλά δεν χρησιμοποιείται γι’ αυτούς ξεχωριστή ονομασία. Κάμι ονομάζονται οι θεοί, κάμι οι άνθρωποι, κάμι και οι Γίγαντες. Ουράνιοι κάμι οι θεοί, επίγειοι κάμι οι άνθρωποι και άγριοι κάμι οι γίγαντες
Από το Κοτζίκι:

Ο Κάμι-Βίαιος-Μινακάτα έφτασε. Κρατούσε στις άκρες των δαχτύλων του μια πέτρα που μόνο χίλια άτομα μαζί θα μπορούσαν να μεταφέρουν.
[…]
Ο Μεγάλος-Κάμι-Ψηλό-Δέντρο συμβούλεψε: «Γιε του Ουράνιου Κάμι, μην προχωρήσεις πιο μέσα! Εκεί είναι πολυάριθμοι άγριοι κάμι».
[…]
Ησύχασε όλους τους άγριους κάμι των βουνών και των ποταμών και τους ανυπόταχτους ανθρώπους.
[…]
Έφυγε (ο ουράνιος κάμι) για το βουνό Ιμπούκι να πολεμήσει τον κάμι αυτού του βουνού.
[…]
Οι άγριοι κάμι των βουνών Κουμάνο έπεσαν όλοι σφαγμένοι.

Υπάρχουν και άλλες αναφορές σε ανθρώπους των βουνών, όμως η πιο αξιόλογη είναι αυτή της Παλαιάς Διαθήκης.
Στην Π.Δ. Γίγαντες είναι οι αυτόχθονες κάτοικοι της Χαναάν. Περιγραφή των Γιγάντων γίνεται από τους ανιχνευτές που είχε στείλει ο Μωυσής στην Χαναάν, και οι οποίοι: " Ανέβηκαν στη χώρα από τα νότια και έφτασαν στη Χεβρώνα, και εκεί ήταν οι Αχιμάν, Σεσσί και Θολαμί, οι απόγονοι του Ανάκ"(Αρ. 13:23)
Οι ανιχνευτές, αφού εξερεύνησαν την Χαναάν, γυρνώντας έδωσαν την αναφορά τους:

…οι άνθρωποι που κατοικούν στη χώρα είναι δυνατοί (θρασύ το έθνος) και οι πόλεις μεγάλες και οχυρές, και είδαμε και τους απόγονους του Ανάκ εκεί. (Αρ.13:29)
…όλοι όσους είδαμε εκεί είναι πανύψηλοι, και είδαμε και τους γίγαντες εκεί, τους γιους του Ανάκ από την γενιά των γιγάντων εμείς φαινόμασταν μπροστά τους σαν ακρίδες, και σαν τέτοιους μας έβλεπαν κι εκείνοι. (Αρ 13:33-34)

Κι αυτοί οι Γίγαντες σκοτώθηκαν πάνω στα βουνά:

Και εκείνο τον καιρό ήρθε ο Ιησούς και κατάκοψε τους Ανακείμ από τα όρη Χεβρών και Δεβίρ και Ανάβ, από όλα τα όρη της Ιουδαίας και από όλα τα όρη του Ισραήλ. Ο Ιησούς τους κατάστρεψε μαζί με τις πόλεις τους. Δεν έμεινε κανένας από τους Ανακείμ στη γη των γιων του Ισραήλ. Μόνο στη Γάζα, στη Γάθ και στην Αζώδ έμειναν.

Μέρος όμως αυτών των Γιγάντων διατηρήθηκαν ως δούλοι. Από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου των Κριτών μαθαίνουμε ότι οι Ισραηλίτες δεν εδίωξαν όλους τους Χαναανίτες, αλλά κράτησαν μερικούς ως υποτελείς, ως σκλάβους.

1:28 Όταν το Ισραήλ έγινε δυνατό και υπερίσχυσε, διατήρησαν τους Χαναανίτες
σαν υποτελείς και δεν τους εκδίωξαν εντελώς.
1:30 Ούτε ο Ζαβουλών έδιωξε τους κατοίκους της Κιτρόν και της Νααλώλ, αλλά οι
Χαναανίτες κατοικούσαν μαζί τους και έγιναν υποτελείς τους.

Ο όρος που μεταφράζεται ως υποτελείς είναι ο “mas” και σημαίνει Καταναγκαστική εργασία.

O Χαναάν, ο πρόγονος των Χαναανιτών, ήταν καταραμένος από τον παπού του, Νώε, να είναι δούλος στα ξαδέρφια του, τα παιδιά του Σημ και του Ιάφεθ, οι οποίοι ήταν αδέρφια του πατέρα του, του Χαμ, και όπως φαίνεται από τα παραπάνω αποσπάσματα η κατάρα λειτούργησε.

Στην ελληνική παράδοση οι Δαναΐδες δεν υποτάσσονται στους εξαδέλφους τους, τους γιούς του Αιγύπτου, οι οποίοι τις προόριζαν για δούλες τους.
Υποτίθεται ότι οι Δαναΐδες αποκρούουν τους εξαδέλφους τους αρνούμενες την αιμομιξία όμως ο Αισχύλος δεν παρουσιάζει την κατάσταση ακριβώς έτσι:
Από την τραγωδία ‘Ικέτιδες’
Ο Χορός των Δαναΐδων λέει:

Για να μην γίνω στη γενιά του Αιγύπτου σκλάβα (στίχος 322)
….
Ποιος στέργει αυτούς που δούλο του τον παίρνουν; (στίχος 324)
….
Άμποτε να μην πέσω σκλάβα
ποτέ στην εξουσία των αντρών.
Πιότερο αδιάκοπη φευγάλα
κάτω από τα’ άστρα προτιμώ
παρά τους μισητούς μου γάμους (Στίχοι 379-382)

Κατά παρόμοιο τρόπο ο βουνίσιος Ορέστης δεν σκοτώνεται από τον Αίγισθο επάνω στα βουνά. Βγαίνει κι’ αυτός νικητής όπως οι Δαναΐδες.

Την ιστορία θεών και Γιγάντων οι θεομάχοι Έλληνες την διηγούνται ιδωμένη από την πλευρά των Γιγάντων, ενώ οι θεολάτρες Ισραηλίτες ιδωμένη από την πλευρά των θεών.

* * *
Φίλε Μάκη, όπως καταλαβαίνεις κανείς δεν κατασκεύασε αυτές τις ιστορίες. Το μόνο που συνέβη, δυστυχώς, είναι αυτό που διαπίστωσε η Jacqueline de Romilly η οποία έγραψε ότι οι τραγικοί ποιητές διέγραψαν, από τους μύθους τους οποίους χρησιμοποίησαν, ό,τι ήταν πολύ απίθανο για την φρίκη ή τη γελοιότητά του. Ό,τι δηλαδή δεν ταίριαζε με την νοοτροπία της εποχής τους, επειδή, σαν κι εμάς, δεν αντιλαμβάνονταν ότι σε παλαιότερες εποχές είχαν υπάρξει καταστάσεις τις οποίες ούτε γνώριζαν ούτε μπορούσαν να φανταστούν.

Πάνω σε μια τέτοια βάση, και όχι πάνω σε κάτι νεφελώδες, ακαθόριστο και χωρίς αυστηρή αλληλουχία σκέψεων, μπορούμε να συζητήσουμε.

Μια και δεν εμπλέκεται «σκέψη» στις παραπάνω ιστορίες δεν μπορούμε να μιλάμε για αυστηρή αλληλουχία σκέψεων. Σε βεβαιώ όμως ότι υπάρχει αυστηρή αλληλουχία γεγονότων η οποία επικυρώνει τις επί μέρους ιστορίες.

[Μάκης]

@dtango
Αυτοί οι θεοί, οι γίγαντες και οι κύκλωπες τι ύψος είχαν, όπως δείχνουν τα ευρήματα ή και αυτά παραποιήθηκαν?

[dtango]

@dtango
Αυτοί οι θεοί, οι γίγαντες και οι κύκλωπες τι ύψος είχαν, όπως δείχνουν τα ευρήματα ή και αυτά παραποιήθηκαν?

Αριστερά Γίγαντας, δεξιά θεός!
Σε ποια ευρήματα αναφέρεσαι;
Για τους αρχαίους, θεοί, Γίγαντες και άνθρωποι είχαν το ίδιο μέγεθος.



Όπως βλέπεις Ο Γίγαντας Πολυβώτης δεν διαφέρει από τον Ποσειδώνα και τόσο ο Διας όσο και η Αφροδίτη είχαν το ίδιο μέγεθος με τους ανθρώπους με τους οποίους έκαναν έρωτα.

Εκτός αν εννοείς τεκμήρια σαν αυτό που ακολουθεί…



…τα οποία σήμερα είναι πιο πειστικά επειδή κατασκευάζονται με το photoshop.