Στην διάθεσή σου για όποια διευκρίνιση επιθυμείς σχετικά με τις μεταφράσειςΜάκης έγραψε:@dtango
Αν παραθέσεις κείμενα έξω από την Ελληνική γραμματεία καλό θα ήταν να αναφέρεις ποιός έκανε την μετάφραση και πόσο σιγουρη είναι.
Στην ανάγνωση των ιερογλυφικών δεν υπάρχουν δυσκολίες. Αν οι σύγχρονες γνώσεις δεν είναι ανώτερες από εκείνες των αρχαίων γραφέων και αναθεωρητών των κειμένων, είναι αναμφίβολα εφάμιλλες. Το γεγονός, π.χ., ότι δεν είμαστε βέβαιοι αν μια συγκεκριμένη πρόταση πρέπει να ληφθεί ως δήλωση ή ως επιθυμία, πολύ λίγο επηρεάζει την κατανόηση του κειμένου.
Η δυσκολία που απαντάται στην μετάφραση των ταφικών κειμένων, τα οποία σχετίζονται με την παράδοση και την μυθολογία, επικεντρώνεται στην έννοια που αποδίδεται σε μερικές πολύ ουσιαστικές λέξεις.
Καταλαβαίνουμε δηλαδή τι γράφουν τα κείμενα αλλά δεν δεχόμαστε την έννοια των όσων διαβάζουμε και αντί να πούμε «δεν ξέρουμε τι λένε», λέμε «δεν ήξεραν τι έλεγαν» και, χαρακτηρίζοντας τα κείμενα μαγικά ξόρκια, ξεμπερδεύουμε.
Οι λέξεις που δημιουργούν το πρόβλημα είναι ελάχιστες. Οι κυριότερες από αυτές όμως είναι οι λέξεις mut, «νεκρός», και ba, «ψυχή».
Αν αυτές οι δυο λέξεις παραμείνουν αμετάφραστες, τα κείμενα παύουν να μοιάζουν με ξόρκια μαγείας.
Φύλαξέ με, Ω Ατούμ, από την σήψη που επιφύλαξες για κάθε θεό, για κάθε θεά, για τα ζώα όλα, για τα ερπετά όλα, γιατί το καθένα πέθανε όταν βγήκε η ψυχή του μετά το θάνατό του, πέθανε και χάθηκε. (Κεφ.154, Βίβλος των Νεκρών του E.Naville)
Ας σημειωθεί ότι Κρίση ζώντων και μάρτυρα κατά την Κρίση αναφέρει και ο Πλάτων στον εσχατολογικό μύθο με τον οποίο κλείνει ο διάλογος "Γοργίας":
Δικαστές τούτων την εποχή του Κρόνου και ακόμα πιο πρόσφατα, όταν κυβερνούσε ο Ζεύς, ήταν ζωντανοί για ζωντανούς, που δίκαζαν την μέρα κατά την οποία επρόκειτο να πεθάνουν. Έτσι οι κρίσεις σχηματίζονταν με λάθος τρόπο. Ο Πλούτων λοιπόν και οι επιμελητές που έρχονταν από τα νησιά των μακάρων έλεγαν στον Δία ότι πηγαίνουν και στους δυο τόπους άνθρωποι που δεν ταιριάζουν στον καθένα. Είπε τότε ο Ζεύς: "Θα σταματήσω τούτο που συμβαίνει. Τώρα οι δίκες εκδικάζονται άσχημα, γιατί αυτοί που κρίνονται, κρίνονται ντυμένοι, αφού δικάζονται ζωντανοί. Πολλοί λοιπόν", συνέχισε, "παρ' ότι έχουν φαύλες ψυχές είναι ντυμένοι ωραία σώματα και καταγωγή και πλούτη και, όταν γίνεται η Κρίση τους, έρχονται για αυτούς πολλοί μάρτυρες να βεβαιώσουν ότι έζησαν δίκαια. Έτσι οι δικαστές καταπλήσσονται από τούτα, καθώς μάλιστα και οι ίδιοι δικάζουν ντυμένοι, έχοντας πάνω από την ψυχή τους κάλυμμα τα μάτια, τα αυτιά και το σώμα ολόκληρο. Όλα τούτα λοιπόν μπαίνουν μπροστά τους σαν εμπόδιο, και το δικό τους ένδυμα κι αυτό των κρινόμενων. Πρώτα λοιπόν", είπε," Πρέπει να σταματήσουν να γνωρίζουν από πριν τον θάνατο, αφού τώρα το ξέρουν εκ των προτέρων.”
Έχει πάρει εντολή ο Προμηθεύς να τους σταματήσει το πράγμα τούτο. Έπειτα όλοι αυτοί πρέπει να δικάζονται γυμνοί πρέπει δηλαδή να κρίνονται πεθαμένοι. Και ο κριτής πρέπει να είναι γυμνός, πεθαμένος, με μόνη την ψυχή του να ατενίζει την ψυχή κάθε νεκρού, που θα έχει εγκαταλειφθεί από όλους τους συγγενείς και θα έχει αφήσει στη γη όλον εκείνο τον στολισμό, για να σχηματιστεί δίκαιη η Κρίση.(523 a - 524 b)
Την ορθότητα της απόδοσης του όρου ba ως «μάρτυρας» επιβεβαιώνει και η περιγραφή αιγυπτιακής ταφής την οποία κάνει ο Διόδωρος τον 1ο π.Χ. αιώνα:
Το σώμα είναι έτοιμο να θαφτεί και οι συγγενείς δηλώνουν την ημέρα της ταφής σε δικαστές και συγγενείς αλλά και στους φίλους του νεκρού και βεβαιώνουν επίσημα ότι «είναι έτοιμος να διαβεί την λίμνη» λέγοντας το όνομα του εκλιπόντος. Έπειτα συγκεντρώνονται σαράντα δυο δικαστές και κάθονται σε ημικύκλιο που έχει τοποθετηθεί πέρα από την λίμνη, καθελκύεται η ‘βάρις’ (το πορθμείο), που έχει κατασκευαστεί από τα πριν από τους αρμόδιους τεχνίτες, και πάνω τις στέκεται ο πορθμέας, τον οποίο οι Αιγύπτιοι αποκαλούν στη γλώσσα τους Xάρωνα. Γι’ αυτό λένε πως, όταν ήρθε παλιά στην Αίγυπτο ο Ορφέας, είδε τούτο το έθιμο και διαμόρφωσε τον μύθο του Άδη, μιμούμενος τα μισά και πλάθοντας μόνος του τα υπόλοιπα• γι’ αυτό όμως θα μιλήσουμε καλύτερα λίγο παρακάτω. Αφού λοιπόν μπει στο νερό η βάρις, πριν να τοποθετήσουνε επάνω της την λάρνακα με την σωρό, το έθιμο δίνει δικαίωμα σε όποιον θέλει να κατηγορήσει τον νεκρό. Αν έρθει κάποιος και κατηγορήσει τον νεκρό και αποδείξει πως έζησε με άνομο τρόπο, οι κριτές ανακοινώνουν την απόφασή τους σε όλους και το σώμα στερείται της καθιερωμένης ταφής• αν όμως ο κατήγορος δεν πείσει ότι οι κατηγορίες του είναι δίκαιες, τιμωρείται με άγριο τρόπο. Αν δεν εμφανιστεί κατήγορος ή εμφανιστεί αλλ’ αποδειχτεί συκοφάντης, τότε οι συγγενείς αφήνουν το πένθος και εγκωμιάζουν τον νεκρό. (Α 92:1-5)
Η Κρίση ζώντων και ο μυσταγωγός / κατηχητής που εμπλεκόταν σ’ αυτήν ξεχάστηκαν. Τα κείμενα όμως συνέχισαν να πληροφορούν ότι όταν ο άνθρωπος πέθαινε ο ba έφευγε. Παρουσίαζαν λοιπόν το ιδεόγραμμα του όρου ba, το ανθρωπόμορφο πουλί, να ίπταται πάνω από τον νεκρό…
... και έτσι γεννήθηκε η περίφημη ιδέα της ψυχής, η οποία είναι τόσο απαράδεκτη και παράλογη όσο και η ιδέα άυλων θεών.
Υπάρχει ένα περίφημο αιγυπτιακό κείμενο στο οποίο ο μεν J.A.Wilson έχει δώσει τον τίτλο «Μια διένεξη επί του θέματος της αυτοκτονίας», ή δε Miriam Lichtheim «Η διένεξη μεταξύ ενός ανθρώπου και του ba του». Κύριο πρόσωπο στην ιστορία που το κείμενο αφηγείται είναι ένας τέτοιος μάρτυρας. Το κείμενο είναι γραμμένο σε πάπυρο (Papyrus Berlin 3024) και χρονολογείται στο Μέσο Βασίλειο (~2000-1800).
Πρόκειται για έναν διάλογο μεταξύ του μέλλοντα να κριθεί και του ba του, λίγο πριν από την Κρίση. Είναι πράγματι ένα κείμενο μοναδικό, αλλά επειδή οι μεταφραστές θεωρούν ότι ο μέλλων να κριθεί συνομιλεί με την ψυχή του, έχουν μεγάλες δυσκολίες στην απόδοσή του. Για να αντιληφτείς πλήρως την κατάσταση παρατίθεται ένα μέρος από τις πληροφορίες που παρέχει για το κείμενο η Miriam Lichtheim:
Αυτό το φημισμένο κείμενο έχει διασωθεί σε ένα μοναδικό χειρόγραφο το οποίο χρονολογείται στην 12η Δυναστεία. Το πρώτο τμήμα λείπει. Στην παρούσα του κατάσταση αποτελείται από 155 κάθετες στήλες οι οποίες διακόπτονται από διάφορα κενά. Πρόκειται για εξαιρετικά δύσκολη και ενδιαφέρουσα εργασία η οποία έχει προκαλέσει σοβαρές διαμάχες. Μεταφράζοντάς την για την παρούσα ανθολογία είχα δυο επιλογές: να παράσχω, για κάθε πρόταση, περίληψη και ανάλυση των εξαιρετικά αποκλινόντων μεταξύ τους μεταφράσεων και αποδόσεων – πράγμα που θα απαιτούσε πολλές σελίδες σχολιασμών και επισημειώσεων – ή να παρακάμψω τις σημειώσεις εντελώς. Προτίμησα την δεύτερη επιλογή. Οι λόγιοι στους οποίους το κείμενο είναι γνωστό γνωρίζουν και τις δυσκολίες του. Εκείνοι που δεν το γνωρίζουν και επιθυμούν να το μελετήσουν λεπτομερώς τους συμβουλεύω να ανατρέξουν σε όλες τις αποδόσεις και τις ερμηνευτικές σημειώσεις.
To αναγνώσιμο μέρος του κειμένου αρxίζει ως εξής:
Άνοιξα το στόμα μου προς τον ba μου για να απαντήσω σε όσα είχε πει:
«Αυτό παραείναι για μένα σήμερα! Που ο ba μου δεν θέλει πια να μιλάει μαζί μου. Είναι πράγματι πολύ σοβαρό, χωρίς υπερβολές.
Στην απόδοση της Miriam Lichtheim η λέξη ba παραμένει αμετάφραστη ενώ αντιθέτως ο J.A.Wilson φαίνεται να είναι πεπεισμένος πως πρόκειται πράγματι για διάλογο του ανθρώπου με την ψυχή του.
O ba δεν επιθυμεί να παραστεί στην Κρίση επειδή πιστεύει ότι ο προστατευόμενός του είναι καταδικασμένος. Εκείνος του θυμίζει πως η εγκατάλειψη από μέρους του σημαίνει σίγουρη καταδίκη και τον πείθει τελικά να μείνει.
Οι μεταφραστές πιστεύουν ότι ο άνθρωπος κάνει διάλογο με την ψυχή του, η οποία μάλιστα θέλει να τον εγκαταλείψει όσο είναι ακόμα ζωντανός, και δεν βρίσκουν κανέναν παραλογισμό στην ιστορία αυτήν επειδή δικαιολογείται εύκολα προσαρμοζόμενη στην δική μας νοοτροπία. Θέλει η ψυχή να φύγει; Άρα ο άνθρωπος έχει τάσεις αυτοκτονίας!!
Το κείμενο γράφτηκε πριν υπάρξει η αντίληψη περί ψυχής, είτε η σύγχρονη είτε εκείνη των Αιγυπτίων, και είναι επόμενο να μην μπορεί να μεταφραστεί όταν εγωιστικά επιμένουμε να το προσαρμόσουμε στην νοοτροπία μας.
Η έννοια της ψυχής δεν πρέπει να εμφανίστηκε πριν την εποχή καταγραφής των κειμένων της Βίβλου των νεκρών (των κειμένων που γράφτηκαν σε πάπυρους), 1600 -1100 π.Χ. και μετά μέσω των ορφικών –όπως λέει και ο Διόδωρος παραπάνω- μεταδόθηκε στον υπόλοιπο κόσμο.
Αναφέρω την πιο πάνω χρονολογία επειδή σπανίζουν τα εδάφια στα οποία είναι βέβαιο ότι ba = ψυχή.
Την τελευταία περίοδο οι εικονογραφήσεις στους παπύρους αυξάνονταν εις βάρος των κειμένων μέχρι που στο τέλος οι πάπυροι που έμπαιναν στους τάφους περιείχαν μόνο εικονογραφήσεις. Αυτές ήταν που ως επί το πλείστον εδραίωσαν την άποψη ότι ba σήμαινε ψυχή.
